Για την Σούλη Καπράλου

του Γιώργου Θ. Καλόφωνου*

Αναζητώντας μια φωτογραφία για να συνοδέψει τα ελάχιστα αυτά λόγια του αποχαιρετισμού, συνειδητοποιώ για μιαν ακόμη φορά, πόσο βαθειά σεμνός άνθρωπος ήτανε πάντοτε η Σούλη, πόσο αποφασισμένη να κρατηθεί για πάντα στην σκιά του μεγάλου δημιουργού, στον οποίο αφιέρωσε στην κυριολεξία την ζωή της. Μετρημένες στα δάχτυλα του ενός χεριού οι φωτογραφίες της στο διαδίκτυο, οι περισσότερες πολύ πρόσφατες, από την ανακοίνωση της επέκτασης του Μουσείου Καπράλου υπό την αιγίδα της Εθνικής Πινακοθήκης. Καμία έντυπη δεν μπόρεσα να εντοπίσω στην βιαστική αναζήτησή μου σε βιβλία που αφορούν τον Χρήστο Καπράλο και του φίλους του Νίκο Νικολάου και Γιάννη Μόραλη, τον σκληρό πυρήνα του κύκλου των εικαστικών δημιουργών και πνευματικών ανθρώπων που είχαν διαλέξει την Αίγινα ως τόπο έμπνευσης, δημιουργίας και περισυλλογής. Δεν επέτρεψε ποτέ στον εαυτό της να ξεκλέψει έστω και μια σταγόνα από την αναγνώριση και την δημοσιότητα που αισθανόταν πως ανήκει δικαιωματικά στον Χρήστο Καπράλο και –κυρίως– στο έργο του.

Και όμως η Σούλη θα είναι πάντοτε παρούσα –οργανικά ενσωματωμένη, θα έλεγε κανείς– στον βίο και το έργο του συντρόφου της. Όσο ζούσε ο Καπράλος τους έβλεπες πάντα μαζί: εκείνον ολιγόλογο και κάπως απόμακρο, φαινομενικά απρόσιτο, αλλά –όταν τον γνώριζες καλύτερα– απίστευτα ευαίσθητο και τρυφερό, και εκείνη δίπλα του –φυσική προέκτασή του θαρρείς– να εκφράζει την πιο κοινωνική του πλευρά, πάντοτε καλοδιάθετη, ομιλητική και πνευματώδης. Τους θυμάμαι κάθε απόγευμα, με το ηλιοβασίλεμα να καταφθάνουν μαζί στο σπίτι του Νίκου Νικολάου, καθημερινό τόπο συγκέντρωσης των φίλων, για να αναχωρήσουν και πάλι μαζί –συνήθως μόλις έπεφτε το σκοτάδι– την ώρα που άρχιζε να συγκεντρώνεται η πολύβουη και πολυάριθμη παρέα που δειπνούσε –κάθε βράδυ σχεδόν– εκεί. Κούραζε τον Καπράλο η καθημερινή αυτή κοινωνικότητα, κοινωνικότητα που έτρεφε θαρρείς τον Νικολάου και τον Μόραλη, αλλά ο Χρήστος και η Σούλη συμμετείχαν πάντοτε στα μεγάλα γλέντια της παρέας, που γίνονταν με αναρίθμητες αφορμές: γάμους, βαφτίσια, γιορτές φίλων, το πάτημα των σταφυλιών, το αυγουστιάτικο φεγγάρι, την απρόσμενη επίσκεψη στην Αίγινα κάποιου παλιού φίλου. Ήταν κι οι δυο τους φίλοι πιστοί και ακλόνητοι, παρόντες πάντοτε στις όμορφες αλλά και στις δύσκολες στιγμές.

Μετά τον θάνατο του Χρήστου, η Σούλη, με την ίδια σεμνότητα επιδόθηκε σε ένα τιτάνιο έργο: την δημιουργία του Μουσείου Καπράλου και την εξασφάλισή της λειτουργίας του για το μέλλον. Φρουρός ακοίμητος και ακαταπόνητος του έργου του συντρόφου της, έστησε το Μουσείο με πενιχρά μέσα, με διαρκή αγώνα και αυταπάρνηση, με μόνο γνώμονα την πίστη της στην αξία του έργου του. Μετά από πολλές αντιξοότητες, φρούδες υποσχέσεις, απογοητεύσεις, έφτασε, με την χαρακτηριστική της επιμονή και αισιοδοξία, μόλις πριν ένα χρόνο, στην επίτευξη του στόχου της: στην ενσωμάτωση του Μουσείου στην Εθνική Πινακοθήκη και στην εξασφάλιση των πόρων για την επέκτασή του, που θα στεγάσει στην Αίγινα το σύνολο του έργου του. Μέσα στους πόρους αυτούς συμπεριλήφθηκαν και όλα τα χρήματα που η ίδια διέθετε, λες και το ήξερε πως πια δεν θα τα χρειαστεί. Δεν πρόλαβε να δει το όνειρό της να υλοποιείται, αλλά έφυγε από την ζωή ήσυχη, με την πεποίθηση πως στάθηκε αντάξια σύντροφος του μεγάλου μας γλύπτη.

Στην Αυτοβιογραφία του Χρήστου Καπράλου που εκδόθηκε το 2001 από τις εκδόσεις Άγρα, σε επιμέλεια και με συμπληρώσεις της ιδίας, η Σούλη είναι παρούσα στο μεγαλύτερο μέρος του κειμένου, χωρίς όμως να δίνεται σε αυτήν καμιά ιδιαίτερη έμφαση: πάντοτε σαν μια δεδομένη φυσική προέκταση του αυτοβιογραφούμενου. Παραθέτω λοιπόν απόσπασμα από ένα από τα σύντομα και ολοζώντανα κείμενα, όπου, με πλάγια γράμματα, συμπληρώνει η ίδια ορισμένα ελλειπτικά σημεία της συμπυκνωμένης και λακωνικής του αφήγησης. Εδώ η Σούλη μας επιτρέπει να δούμε με τα δικά της μάτια τον άνθρωπο στον οποίο αφιέρωσε ολοκληρωτικά την ζωή της.

Έφτασε πια το τέλος του Οχτώβρη. Επιστρέφουμε στην Αθήνα. Πέρασε το καλοκαίρι με σκληρή δουλειά, που τέλειωσε τέσσερις μέρες πριν την αναχώρηση. Για ξεκούραση [ο Χρήστος] αρχίζει τη δουλειά στο κτήμα. Σκαλίζει, κλαδεύει, ποτίζει και φτιάχνει τα περιβολάκια με βότσαλα. Χαίρεται την ελευθερία του. Του φτάνουν αυτές οι τέσσερις μέρες για να ξεκουραστεί. Είναι τόσο ικανοποιημένος με τη δουλειά που έβγαλε. Για τον καιρό που δεν πήγε χαμένος. Συνολικά έκανε έντεκα έργα αυτό το καλοκαίρι, σε διάστημα περίπου τρεισήμισι μηνών. Δούλεψε υπεράνθρωπα. Η φετινή αδιάκοπη δουλειά μου θύμισε τα καλοκαίρια, χρόνια πριν, όταν δούλευε τη Ζωφόρο στην Αγία Τριάδα. Δούλευε συνέχεια, από πρωί-πρωί μέχρι τη μία το μεσημέρι. Πάμε έπειτα για μπάνιο. Και στη θάλασσα δεν ησυχάζει. Με ένα καμάκι, οργώνει τη θάλασσα, ψάχνοντας για χταπόδια. Κι είναι τόση η χαρά του όταν πιάνει κανένα, κι αυτό γίνεται συχνά, που όλη η παραλία αντηχεί απ’ τις φωνές του. Χαίρεται σαν μικρό παιδί. Η αντοχή του είναι απίθανη. Μετά το φαγητό ξαπλώνει για μισή ώρα και είναι τέτοια η κούρασή του που τον παίρνει αμέσως ο ύπνος. Και ξαφνικά πετάγεται. Τινάζεται σαν τόξο απ’ το κρεβάτι, ρίχνει κάμποσο νερό στο κεφάλι του και τρέχει στο υπόστεγο για να αρχίσει την απογευματινή δουλειά. Κατάπληξη σου κάνει η υπεράνθρωπη θέλησή του. Ενώ εσένα η ζέστη, το μπάνιο, το φαγητό σ’ έχουν ναρκώσει, το σώμα χαλαρό και το πνεύμα οκνό, ο Χρήστος στέκει πάντα φρέσκος και ξεκούραστος. Τον τρέφει ο έρωτας για την δουλειά του και τον ποτίζει με τη δροσιά του. Στη δύση του ήλιου, αφήνει τα εργαλεία και ξεκινάμε για τον απογευματινό περίπατο στου Νικολάου.

* Ο Γιώργος Θ. Καλόφωνος είναι ιστορικός-βυζαντινολόγος και συνεργάτης της εφημερίδας «Καθημερινή της Κυριακής», όπου έχει δημοσιεύσει κατά καιρούς άρθρα, συνεντεύξεις και βιβλιοπαρουσιάσεις πάνω σε θέματα που αφορούν την ελληνική ιστορία και τον πολιτισμό.